معاوضه بارزترین مصداق عقود معارضی و از جمله عقود معین است و اجمالاً به این معناست که طرفین قرارداد بدون اینکه وجه نقدی ضمن عقد مبادله نمایند دو مال عینی و معین موضوع عقد قرار میگیرد مثل اینکه فردی آپارتمانی را به دیگری تملیک نماید و به عنوان بهای آن یک خودرو دریافت کند.معاوضه بسیار شبیه عقد بیع است و در احکام نیز مقررات مشترک و بسیاری دارند ولی از جهت عوضین با هم متفاوت هستند.
بررسی مختصر عقد معاوضه
مطابق ماده ۴۶۴ قانون مدنی معاوضه عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین مالی می دهد به عوض مال دیگر که از طرف دیگر اخذ میکند بدون ملاحظه اینکه یکی از عوضین مبیع و دیگری ثمن باشد.
لازم به ذکر است که منظور از عبارت “بدون ملاحظه اینکه یکى از عوضین مبیع و دیگرى ثمن باشد” این است که متعاملین باید قصد انعقاد معاوضه را داشته باشد نه قصد انعقاد بیع. در واقع، تمیز بیع و معاوضـه بـه قـصد مـشترک دو طـرف بـستگی دارد؛ بدین معنا که اگر آنان خواسته باشند که دو چیز را بدون هـیچ امتیـازی بـا هـم مبادلـه کننـد، توافق تابع قواعد معاوضه است و هرگاه چنین اراده کنند که یکی از عوضین مبیـع و دیگری ثمن به شمار آید، قراردادی که بسته می شود، بیع است. بنابراین، متعاملین باید در هنگام عقد معاوضه، قصد معاوضه داشته باشند.
معاوضه مانند بیع از عقود معین معاوضی است. به این معنا که عقدی رایگان نیست و در آن دو عوض رد و بدل می شود.
عقد معاوضه از عقود تملیکی است. بدین معنا که نتیجه ی عقد معاوضه، انتقال مالکیت مال، از یک نفر به نفر دیگر می باشد. به عبارت دیگر، یک طرف در عوض مالی که به طرف مقابل تملیک می کند، مالک مالی می شود که در مقابل آن دریافت می دارد.
معاوضه عقدی لازم است. یعنی طرفین حق فسخ و برهم زدن عقد را ندارند مگر به علت های قانونی یا توافق دو طرف.
معاوضه دارای دو مورد است که یکی را عوض دیگری را معوض میگویند. آنچه ابتدا مورد معاوضه قرار میگیرد معوض و و انچه در مقابل آن قرار میدهند عوض می باشد. هر یک از عوض و معوض می تواند عین خارجی و در حکم آن یا کلی فی الذمه باشد. کلی فی الذمه یا همان مال کلی، مالی است که در عالم واقعیت شامل بر افراد زیادی باشد و همچنین مقدار و جنس و وصف آن هم تعیین شده باشد. همچنین، مال مورد معاوضه ممکن است دین یا حق یا منفعت باشد.
کلیه احکام و آثاری که لازمه عقد بیع است در معاوضه نیز جاری است. با این وجود، معاوضه اختصاص به مبادله کالا با کالا دارد و بیع ویژه مبادله کالا با پول می باشد.
با این وجود، در عقد معاوضه مطابق ماده ۴۶۵ قانون مدنی، احکام خاصه بیع جاری نمیشود. از آن جمله خیارات مختص به بیع یعنی خیار تاخیر ثمن، خیار مجلس و خیار حیوان می باشد که در معاوضه جای ندارند.
بنابراین، در صورتی که ما حیوانی را با حیوان در معاوضه کنیم خیار حیوان وجود نخواهد داشت، همچنین اگر در مجلس عقد مالی را معاوضه کنیم خیار مجلس نخواهیم داشت و در آخر اگر مالی را با مال دیگری معاوضه کنیم و تا سه روز شخص آن را تسلیم نکرد، باز هم خیار تاخیر ثمن راه ندارد.
یکی از خیارات مشترک که با طبیعت عقد معاوضه همخوانی ندارد، خیار غبن است زیرا در عقد معاوضه ، رعایت تناسب ارزش دو مورد را نمی نمایند و تعادلی که در معاملات معوض دیگر مانند بیع لحاظ می شود در عقد معاوضه نمیکنند.
علاوه بر خیارات، حق شفعه نیز مختص عقد بیع است و در معاوضه راه ندارد.
به موجب ماده ۸۰۸ قانون مدنی هر گاه مال غیرمنقول قابل تقسیمی بین دو نفر مشترک باشد و یکی از دو شریک حصه خود را به قصد بیع به شخص ثالثی منتقل کند شریک دیگر حق دارد قیمتی را که مشتری داده به او بدهد و حصه مبیعه را تملک کند. این حق را حق شفعه می نامند. بنابراین، اگر مال غیر منقول از طریق معاوضه انتقال یابد، برای شریک حق شفعه بوجود نمی آید.
سایر قواعد عمومی عقد بیع در عقد معاوضه جاری خواهد بود.
مشاهده متن یک نمونه قرارداد معاوضه
ماده ۱- طرفین قرارداد:
معاوض :
خانم/ آقای ….. فرزند : …….. به شماره شناسنامه : …… کدملی : ……….. به نشانی : ……………….. .
متعاوض :
خانم/ آقای ….. فرزند : …….. به شماره شناسنامه : …… کدملی : ……….. به نشانی : ……………….. .
ماده ۲- عوضین:
۱- مورد عوض عبارت است از ……
۲- مورد معوض عبارت است از ……
که از طرف متعاوض به معاوض در برابر عوض داده شده، انتقال می یابد.
ماده ۳- ارزش عوضین:
مبلغ ……. ریال معادل مبلغ …….. تومان می باشد و طرفین اقرارنمودند که هیچ گونه وجه یا مالی بعنوان مابه التفاوت ارزش عوضین به یکدیگر تادیه و یا تسلیم ننموده اند و هر گونه ادعای دعوای احتمالی را در این خصوص اسقاط کرده و به صلح خاتمه می دهند.
ماده ۴- فسخ قرارداد:
طرفین کلیه خیارات از جمله خیارغبن فاحش را از خود ساقط نمودند.
ماده ۵- وثیقه ها و تضمین ها:
معاوض/متعاوض متعهد گردید جهت تضمین انجام تعهدات خود یک فقره چک به شماره … به مبلغ …. بعهده بانک …. به معاوض/متعاوض تحویل دهد.
ماده ۶- شروط قرارداد:
۱- کالای مورد عوض در تاریخ …….. به متعاوض تحویل داده خواهد شد و رسید عادی متعاوض برای اثبات آن کفایت می نماید.
۲- کالای مورد معوض نیز در تاریخ …… به معاوض تحویل داده خواهد شد و رسید عادی معاوض برای اثبات آن کفایت می نماید.
۳- ……….. .
۴- ………. .
۵- ………. .
(مهم ترین بخش در نگارش یک قرارداد همین قسمت شرایط قرارداد است که می تواند حسب مورد و با توجه به توافقات طرفین و ویژگی های معامله متفاوت باشد.توصیه می شود این قسمت حتما تحت نظر و بعد از مشاوره با یک وکیل تنظیم شود و در صورت امکان بهتر است نگارش کلی یک قرارداد خصوصاً بخش شرایط قرارداد را به یک وکیل متخصص دعاوی حقوقی و قراردادها بسپارید.)